Te āhua o ngā roto tāpokapoka i ēnei rā

He mea nui ngā roto tāpokapoka i roto i ngā tātai kōrero ā-iwi o Te Hiku o Te Ika. Engari kua raru ēnei roto i te takanga o ngā tau. Kua raru i ngā mahi a tauiwi, i te rironga o te whenua, i ngā raweketanga o te taiao (tae atu ki te karinga o ngā awakeri hei kawe atu i ngā wai o ngā repo), me te āhua o te whakamahi i te whenua. Ko ngā pūnaha hauropi i haumako, i matahuhua, i nui anō te hua i mua, ka hē, me te aha, ka hē ko te kāpunipuni wai: ka rerekē ngā ara e rere ai te wai, ka hē te matahuhuatanga, ka kore haere ētahi o ngā momo e noho taonga ana ki te iwi, ki te taiao hoki. Ko ētahi ia ka ngaro rawa. Ko ngā kawenga tika a te kaitiaki i takea mai i ngā mātauranga hōhonu, ka pāpaku haere; ka pērā anō ngā mātauranga Māori e pā ana ki ngā momo, ki te āhua o te wai, ki te takoto o te whenua, me ngā tino hononga o ēnei hanga ki a tāua te tangata. Ka hē ngā mahinga kai me ērā atu āhuatanga o te whakaputa kai, i hē ai te oranga o ngā hapori o Te Hiku o Te Ika – taha ōhanga, taha tikanga, taha wairua.

Nā ētahi o ngā mahi i ngā rā o mua (tae atu ki ētahi mahi kīhai i mahia):

• kua nui rawa ngā taiora i ngā roto (i ahu mai i ngā matū pāmu)
• kua iti rawa ngā rākau e tupu ana i ngā tapa o ngā roto, ko tā aua rākau, he miti i ētahi o aua matū kino
• nā ngā mahi pārekareka kawea ai ki te wai, kua whakawhitia mai (i runga i ngā taputapu) he tipu, he ika rāwaho, he momo ka urutomo haere. Ka rāoa ngā tipu māori i ngā tipu urutomo rāwaho. Ko te hua i ētahi wā, ko te pūkohu wai kahurangi kikino. Arā hoki ētahi ika māori ka hemo i tērā pūkohu wai.

Ko te kori ake ki te whakatika i ēnei āhuatanga

Kua tupu haere te hiahia me te titikaha o ngā whānau, ngā hapū me ngā iwi ki te whakatinana i tēnei mea te kaitiakitanga, me tō rātou hiahia ako i ngā kōrero o ngā taiao o te hau kāinga. Nā te pūrongo a Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi mō te kerēme Wai 262 i te 2011, me te Whakatatūnga mō Te Hiku i raro i te Tiriti i puta i te 2015, kua ara ake ētahi tikanga hou hei whakatika i ngā āhuatanga ahurea i te taiao, arā, ko te mana whakahaere ngātahi i:

1. Te-Oneroa-a-Tōhē
2. Ngā whenua kua tohua kia atawhaitia i raro i Te Korowai

Ko Te Korowai te kākahu whakaāhuru kua hipokina e ngā iwi o Te Hiku ki te kaupapa, i tā rātou tū hei kaitiaki o te whenua me ōna taonga (tae atu ki ōna roto me ōna repo). Nā ngā mahi anō e kawea kētia ana ki Tāngonge, ka takoto he tauira hei ārahi i ngā mahi whakaora ki ētahi atu roto.

Kua mahi tahi ētahi iwi e toru o Te Hiku – a Te Aupōuri, a Ngāi Takoto me Te Rarawa, ki te whakatere i tētahi kaupapa whakaora auroa ki ngā roto o te rohe.

Koia nei ngā whāinga:

1. Kia tupu ngā pūkenga me ngā mātauranga
2. Kia pai ake ngā taiao kei reira ngā roto, e ea ai ēnei wawata:

• ka ora ake ngā iwi
• ka torokaha ake ngā hononga ahurea o ngā iwi
• ka tūhono anō ngā whānau ki ngā rawa o ngā roto me ngā repo
• ka hāpainga ake te kaitiakitanga me te rangatiratanga e pā ana ki ngā rawa māori.

Ko te tūāpapa o te kaupapa, ko te wawata o ngā iwi mō te mana whenua, arā, kia waiho mā te hapori tonu e arataki te whakaoranga ake o ēnei taonga ināianei, ā, haere ake nei. Ka whakaakona atu he pūkenga ki ngā iwi kāinga, ā, ka piki te ora o ngā whānau.

Ko ēnei roto te kāinga noho o te huhua o ngā momo māori. Koia hoki tētahi o ngā nōhanga wai tino mōrearea, tino onge anō hoki, huri i te ao. Kei te Tūtohi 1 me te Hoahoa 1 i raro nei ngā uri a Tāne, a Maru, a Tangaroa e hono ana ki te mauri o tēnei taiao. Mēnā kei ngā roto ēnei momo, he tohu tērā e ora ana taua pūnaha hauropi. Me kore ake ngā papa kuta (Eleocharis sphacelata) me ngā papa raupō (Typha orientalis) – he rawa pai mō te raranga, engari he kāinga anō hoki mō ōna anō ika me ōna anō manu māori.